Пул қудрати

Алишер Аминов. Алишер Аминов архив фотосурати

Агар бир неча йил олдин Марказий Осиё терма жамоалари жаҳон чемпионатини орзу ҳам қилолмаган бўлсалар, иштирокчилар сони 32 тадан 48 тага кўпайгач, имкониятлар анча кенгайди. Айни дамда Қирғизистон ва Ўзбекистон ЖЧ-2026 йўлланмаси учун кураш олиб бормоқда. Яқинда Қозоғистон саралаш босқичидаги рақибларини билиб олди. Жаҳон чемпионатига мезбон давлатлар ҳам бирдек муҳим омил ҳисобланади. Шундай қилиб, навбатдаги жаҳон чемпионатига АҚШ, Канада ва Мексика, тўрт йилдан сўнг эса уч қитъанинг олтитагача давлати мезбонлик қилади. Мисли кўрилмаган ҳодиса. 2034 йили эса нефть долларларига бой Саудия Арабистони меҳмондўст мезбон ролида бўлади. Бир кун келиб Марказий Осиё чемпионатга мезбонлик қилса, ажаб эмас.

Қоидага кўра, катта пул аралашган жойда коррупция ҳам бўй чўзади. Бўлажак жаҳон чемпионатлари мезбонларини танлашда бусиз иш битмаган кўринади. РФС президентлигига собиқ номзод, Швейцария прокуратураси қошидаги ФИФА коррупциясини тергов қилувчи экспертлар гуруҳи аъзоси, ФИФА эксперти, иқтисод фанлари номзоди Алишер Аминов «Фарғона» учун махсус тайёрлаган мақоласида шу ҳақда сўз юритади.

Тинч ўтган Конгресс

2024 йил 11 декабрь куни Цюрихда онлайн форматда бўлиб ўтган ФИФАнинг навбатдан ташқари конгрессида бир вақтнинг ўзида иккита ариза маъқулланди: 2030 йилги жаҳон чемпионати мезбонлиги учун олтита давлат ва 2034 йилги жаҳон чемпионатига Саудия Арабистони мезбонлиги. Олдиндан прогноз қилинган қарорлар. Саудия Арабистони Осиё ФИФАсидан рақобатсиз номзод сифатида бир вақтнинг ўзида учта қитъада бўлиб ўтадиган 2030 йилги жаҳон чемпионати билан блокда ғолиблик билан якунланди. Марокаш жаҳон чемпионатида ғалаба қозониш учун олдинги уринишларида бир неча бор муваффақиятсизликка учраган ҳолда, ниҳоят орзуларини рўёбга чиқарди, аммо Испания ва Португалия, шунингдек Аргентина, Парагвай ва Уругвай билан биргаликда. Турнирнинг 100 йиллиги сабаб ФИФА томонидан ҳар бирига биттадан ўйин берилди — ахир Жанубий Америкада биринчи жаҳон чемпионати бўлиб ўтганди.

2030 ва 2034 йилги жаҳон чемпионатлари мезбонларини танлаш ФИФА аъзолари томонидан масофадан туриб... олқишлар билан маъқуллангани характерлидир. 2023 йили ФИФА раҳбари Жанни Инфантино худди шу тарзда янги муддатга қайта сайланди: Конгресс биринчи марта президентни овоз бериш йўли билан эмас, балки қарсак чалиш орқали сайлади. Аммо бу сафар энг муҳим онлайн тадбирнинг силлиқ оқими ФИФАни «Жаҳон чемпионати ўтказиладиган жойларни шаффоф бошқариш ва тақсимлаш тамойилларига путур етказаётганликда» айблаган Норвегия футбол ассоциациясининг демарши билан тўхтатилди. ФИФА Бош котиби Маттиас Графстрем норвегияликларни тинчлантириб, хатга албатта муносабат билдиришини айтди, аммо кейинроқ. Ва ишлар ўз йўналишида давом этди. Битта қитъа, иккита қитъа, учта қитъа...

54 ёшли ФИФА президенти Жанни Инфантино режиссёри бўлган навбатдаги Голливуд ҳикояси «қитъа принципи» моделига асосланди. Айни пайтда вазият қуйидагича: Осиёдан кейин (Қатар 2022) биринчи ўринда Шимолий Америка (2026 — АҚШ, Мексика, Канада). 2030 йилги Жаҳон чемпионати бир вақтнинг ўзида учта қитъада (Европа, Африка, Жанубий Америка) бўлиб ўтади — ва ниҳоят мўъжиза юз бериб, нефтга бой Осиё яна уфқда пайдо бўлди. Бу сафар Саудия Арабистони кўчасида байрам. Бир вақтлар Австралия мезбонлик қилишга уриниб кўрди, лекин тезда нефть миллиардлари билан рақобат қилолмаслигини тан олди. Монархия узоқ вақтдан бери футболдан ўзини дунёга яхши кўрсатишдан фойдаланади ва бу валиаҳд шаҳзода Муҳаммад бин Салмон томонидан аҳолига инъом этган «ислоҳотлар йўналиши» билан уйғунлашиб кетган.

Алишер Аминов ва шайх Салмон ал-Халифа. Алишер Аминов архив фотосурати

Шу биланда, кўплаб инсон ҳуқуқлари ташкилотлари нуқтаи назаридан Саудия Арабистонидаги инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазият жуда хавотирли бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, Amnesty International ташкилотининг йиллик ҳисоботида кўплаб ўлим жазолари, аёлларнинг оғир аҳволи ва сўз эркинлигининг йўқлиги тилга олинади. Саудия Арабистони «Чегара билмас мухбирлар» ташкилотининг матбуот эркинлиги рейтингида 180 мамлакат ичида 166-ўринни эгаллаган.

ФИФА Конгресси қароридан сўнг дарҳол 22 ташкилот (ҳуқуқ ҳимоячиларидан тортиб, касаба уюшмалари ва мухлислар гуруҳларигача) биргаликда уни қоралаган баёнот билан чиқди. Унда шундай дейилган эди: «Шошилинч чора-тадбирлар ва кенг қамровли ислоҳотларсиз 2034 йилги Жаҳон чемпионати кенг миқёсдаги репрессия, камситиш ва эксплуатация билан ўтиши аниқ».

Мухтасар қилиб айтганда, Саудия Арабистонида фуқаролик нуфузи юқори эмас. Аммо инсон ҳуқуқлари Давлат инвестиция жамғармаси (PIF) орқали спортга ўтаётган миллиардлаб долларлар олдида арзимас бир ҳолатдек. Турган гап футбол бу бухгалтерия бўлимида биринчи ўринда туради.

Саудия Арабистонининг етакчилик ва йўналтирувчи роли борасида

Қизиғи шундаки, «ФИФА – Шайхлар» алоқаси Жанни Инфантино ФИФА президенти лавозимини эгаллаганидан сўнг (2016) самарали ишлай бошлади. «Инаугурация»дан кўп ўтмай, бир гуруҳ араб инвесторлари ФИФА Кенгаши аъзоларини четлаб ўтиб, бир қатор парда ортидан музокаралар олиб боришган ва ФИФА телевидениесининг назорат пакетини 25 миллиард долларга сотиб олишга тайёр экани кўпчилик ёдида. Бироқ, режа ички келишмовчиликлар ва УEФА билан зиддият туфайли амалга ошмай қолганди.

Охирги саккиз-ўн йил ичида саудияликлар Осиё Футбол Конфедерациясига (ОФК) катта миқдорда маблағ киритиб, Осиё мусобақаларининг асосий улушини ўз назоратига олишди. Қолаверса, ОФК аъзолари бу аралашувга мамнуният билан рози бўлишди: Осиё федерацияларининг учдан икки қисми ривожланиш масалаларида мустақил ишлай олмайди ва бутунлай ташқи субсидияларга қарам.

Саудия Арабистони нефть экспортига қарамлигини камайтирмоқчи ва иқтисодиётнинг янги тармоқларини ривожлантираётгани аниқ. Шу жумладан футболни ҳам. Маҳаллий Премер-лигага катта миқдордаги маблағлар киритилмоқда. Аммо буларнинг барчаси аллақачон синовдан ўтган: турли мамлакатларда ва турли қитъаларда турли сценарийлар турли миқёсда. Футболни ривожлантиришнинг кенг кўламли усули, яъни уни пул билан шиширтириш, янгилик эмас.

Ҳозирча оралиқ натижа саудиялик инвесторларни унчалик хурсанд қилмаяпти. Унинг асосий натижалари — терма жамоанинг ЖЧ-2030 саралаш босқичидаги ҳалокатли старти ва италиялик мутахассис Роберто Манчинининг жамоа бош мураббийлигидан муддатидан олдин истеъфога чиқарилишида бўлди.

Дарвоқе, 2024 йил январь ойида Қатарда бўлиб ўтган Осиё Кубогида бўлиб ўтган шахсий суҳбатимизда Манчини мамлакатдаги футболни бошқариш тизимидан ва Саудия Арабистони футбол федерациялари ассоциацияси президенти Ёсир Ал Мисеҳал билан зиддиятдан норози бўлганини билдирган эди.

Ҳамма жойда ўйнашади

Декабрь Конгрессидаги «Норвегия қўзғолони», унинг оқибатлари қандай бўлишидан қатъи назар, ўз-ўзидан пайдо бўлмаганди. ФИФАнинг 2030 ва 2034 йилги жаҳон чемпионатлари учун жой танлашдаги ҳаракатлари профессионал футбол мантиғига зид экани кўриниб турибди. ФИФА оғир ковид даврида бўлиб ўтган «мульти миллатли» Евро-2020 ташкилотчилари, иштирокчилари, мухлислари ва журналистларининг катта логистика муаммоларини ҳисобга олмади. 2030 йилги жаҳон чемпионатига мезбон олтита давлат учта қитъада жойлашган — Евро ёмон хотирасининг ёмонлашган нусхаси, Эски дунё бўйлаб шундай юпқа қатлам билан қоплангандики, асосий ўйинлар қаерда ўтказилганини эслай олмайсиз. Миллий календарларнинг бузилиши ва юлдузларнинг аниқ чарчоқлари билан боғлиқ бўлган Қатар 2022 қишки муаммолари ҳали ҳам кўпчилик ёдида.

Шунга қарамай, ЖЧ-2034 қишда ҳам ўтказилади, чунки Саудия Арабистонида ёз чидаб бўлмас даражада иссиқ бўлади. Муқобил саналарни топиш осон эмас, гарчи у имконсиз бўлсада. Саудия модели мусулмонларнинг муқаддас Рамазон ойининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш зарурлиги билан янада мураккаблашади. Бир сўз билан айтганда, бошқа қитъалар, айниқса, энг ёрқин футбол юлдузлари тўп сурадиган Европадаги миллий мусобақалар тақвимини шафқатсизларча бузиб, турнир вақтини пухта ўйлаш керак бўлади. Буни қандай қилинади, ҳозирча аниқ эмас.

Сиз кимсиз, жаноб Инфантино?

Эслатиб ўтамиз, Жанни Инфантино номи узоқ вақтдан бери турли коррупция терговларида айбланувчи сифатида тилга олинади. Улардан охиргиси яқинда Инфантинонинг ватани бўлмиш Швейцарияда пайдо бўлди. SonntagsBlick газетаси маълумоти фонида жаҳон футболининг бош раҳбари босим остида қолди. Маълум бўлишича, ФИФА йилига қарийб 4,5 миллион долларлик маошдан ташқари президентнинг Париждаги квартираси ва Швейцариянинг Зуг кантонидаги уйи учун ҳам тўлайди, унинг ижараси ойига 7950 швейцария франкини ташкил қилади. Бундан ташқари, ФИФА Инфантино қизларидан бирининг Майами мактабида (ойига 5000 доллар) ўқиши ва президентнинг шахсий рейсларига ҳам ҳомийлик қилади.

Жанни Инфантино. ТФФ матбуот хизмати фотосурати

Қизиқарли тафсилот: 2022 йилги Жаҳон чемпионатидан бир неча йил олдин Швейцария адлияси томонидан таъқибга учраган Инфантино Қатарга яшаш учун кўчиб ўтган ва энди бутун оиласини кўчирган Майамида ўз вақтининг асосий қисмини ўтказмоқда. Оддий савол: ФИФА президенти океан ортидан 1200 нафар ходимга эга Цюрихдаги офисни қандай бошқаряпти?

Шубҳасиз, АҚШ ФИФА томонидан қаттиқ назоратга муҳтож эмас — унинг ўзи хоҳлаганини назорат қилади. Саволга жавоб бор: ҳақиқат шундаки, эски жиноий ишларнинг янгиланиши билан ФИФА раҳбарининг АҚШдан экстрадиция қилиниши даргумон, айниқса штатларнинг янги сайланган президенти Дональд Трамп ва мафтункор Жанни Инфантино ўртасида аниқ боғлиқлик мавжуд. Шунга қарамай, экстрадиция қилиш тўғрисидаги сўров «пишиб етиши» мумкин: 2021 йил апрель ойи охирида тўхтатилган жиноят иши ўз вақтини кутмоқда.

Бир жазонинг хроникаси: минус Блаттер, минус Платини

Жанни Инфантино қандай қилиб ФИФА президенти бўлиб қолган? Бу ҳақда тасаввурга эга бўлиш учун биз сўнгги нотинч замонга қайтишимиз керак.

2015 йил май ойи охирида ФИФА тизими портлади: Швейцария федерал прокуратураси ва АҚШ суд тизими коррупцияга қарши терговни бошлади. Полиция рейдлари, баланд овозда баёнотлар, юқори мартабали амалдорларнинг ҳибсга олиниши — шу қадар жарангладики, ФИФА раҳбари Йозеф Блаттер бир неча кундан кейин истеъфога чиқишини эълон қилди. Ворисига оид масала аниқ эди: албатта, бу УEФА президенти Мишель Платини.

Ўша пайтда УEФА бош котиби бўлган Инфантино учун хўжайиннинг футбол лавозими чўққисига кўтарилиши амалда унинг фаолиятини якунлашини англатарди. Платини швейцарияликка ишончсизлик билан қарай бошлади. Аммо ҳамма нарса бошқача бўлиб чиқди — 2015 йил 23 июлда прокурорнинг Платини ҳисоб рақамларидаги маблағларнинг ҳаракатланишига оид сўрови уни ҳокимият чўққисига эмас, балки тубига туширди: 2011 йили баҳорда ФИФАдан унга икки миллион франк ўтказилганлиги тасдиқлангани жаҳон футболининг иккала хўжайини учун ҳалокатли бўлди. 2016 йил февраль ойида Инфантино Платинининг ўрнига ФИФА президенти бўлди, у тез орада Швейцария суд тизими билан рухсатсиз алоқаларда гумон қилиниб, Блаттер ва Платинининг карьералари барбод бўлди.

Алишер Аминов ва ФИФАнинг этика қўмитаси собиқ раиси, Мюнхен собиқ прокурори Ханс-Йоахим Эккерт. Алишер Аминов архив фотосурати

Агар фактларни мантиқан боғласак, «нега ФИФА президенти доимий равишда АҚШда яшаяпти ва аввали Қатарда истиқомат қилган?» деган савол жўн туюлади. Ҳеч бир ФИФА президенти бирор тадбир ўтказиладиган жойга доимий яшаш учун кўчиб ўтмаган – расмий лавозим тавсифида бундай зарурат кўрсатилмаган. «Инфантино ўзини қочқиндек тутмоқда», — дейди ундан аввалги раҳбар Блаттер. Шунга қарамай «қочқин» 1200 нафар ходими билан ФИФА қароргоҳини секин-аста кўчирмоқда.

Масалан, мусобақалар департаменти ва Европа ассоциациялари департаменти Озарбайжон футбол федерациялари ассоциациясининг собиқ бош котиби Элхан Маммадов бошчилигида Парижга – ҳашаматли Hotel de la Marine меҳмонхонасига кўчиб ўтди. Энди барча йўллар Париж орқали Майамига олиб борадиган бўлиб чиқяптими? Ёки альтернатива борми?

Назарий жиҳатдан, бор: бош офис охир-оқибат футбол лойиҳаларига саховатли ҳомийлик қиладиган Ар-Риёдга кўчирилиши мумкин. Саудия инвестиция фонди эски дўстига бағрини очмай қолмайди. Аммо бу ерда кўпроқ прозаик нарсалар юзага чиқади: масалан, агар Инфантинонинг манзилига чақирув қоғозлари яна юборилса, бу юридик ёрдам сўровлари савол остида қолади. Сўнгги йиллар амалиёти шуни кўрсатадики, ФИФА президенти бундай сўровларни четлаб ўта олади: у мезбон давлатнинг қўллаб-қувватлашига таяниб, уларга шунчаки эътибор бермайди. Саудия Арабистонида бундай ресурслар борми?

Диққат, тизим ҳаддан ташқари юкланган!

«Янги америкалик»нинг саргузаштларини бир пайтлар жаҳон футболидаги энг кучли мураббийлардан бири бўлган ФИФА ходими, юқори маош олувчи Арсен Венгер индамай кузатиб боради. Жимгина, зеро ҳар бир сўз Жанни Инфантинонинг олдинги ёрдамчиси бельгиялик Стивен Мартенс ҳақида саволлар туғдириши мумкин, у ҳам криминологлар диққат эътиборида.

Мартенс Брюссель прокурорлари томонидан «Тоза қўллар» операцияси доирасида айбланган 57 нафар амалдордан бири ҳисобланади. У молиявий можаро туфайли Бельгия қироллик футбол ассоциациясини тарк этганига қарамай, 2017 йили ФИФА билан ҳамкорлик қила бошлаган. Собиқ бош директор ва ФИФАнинг бошқа юқори мансабдор шахсларига қўйилган айбловлар офшор компаниялар ва Бразилияда бўлиб ўтган ЖЧ-2014 учун 61 миллион евро миқдоридаги ортиқча мукофотлар билан боғлиқ бўлди. Кўп ўтмай Мартенс кетди, лекин унинг иши Инфантино учун катта аҳамиятга эга эди: бельгиялик Венгер билан биргаликда ҳар икки йилда бир марта жаҳон чемпионати ўтказиш орзусини рўёбга чиқариши керак эди.

Лойиҳани бемалол муваффақиятсиз деб аташ мумкин: УEФА Инфантино дўмбирасига ўйнамади ва ФИФА икки лагерга бўлинди. Норвегия, Швеция, Финляндия, Дания, Исландия ва Фарер ороллари формат ўзгартирилса, ФИФАдан чиқиш билан таҳдид қилишди. УEФА президенти Александер Чеферин ФИФАдан овоз беришга шошилмасликни сўради, чунки футбол учун оқибатлари «даҳшатли бўлиши мумкин» эди. Чеферин ва унинг орқасида турган кучларнинг аргументлари шаффоф ва тушунарли эди. Халқаро тақвим тўйиниб бўлган – бу биринчидан. Иккичидан асосий унвон – Жаҳон ва Европа чемпионатларининг қадрсизланиши муқаррар. Рақобат тузилмасини бузиш, Учинчидан, топ футбол форумларининг Олимпия ўйинлари каби бошқа йирик тадбирлар билан кесишуви рақобат тузилмасини бузади. Пул муҳим, лекин у, албатта, спорт компонентидан муҳимроқ эмас – бу тўртинчидан.

Профессионал футболчилар ва мураббийлар футбол тақвими қанчалар юкланган эканини доимо таъкидлашади. Ҳаддан ташқари юкланган! Бироқ, ФИФАнинг ўзига хос манфаатлари бор — биринчи навбатда, «глобал ривожланиш» тезиси орқасида моҳирлик билан яширинган молиявий манфаат.

Шу муносабат билан ФИФА конструктив мулоқотга тайёр эмас ва «кенгайиш дастури»ни амалга оширишда давом этмоқда. Европа чемпионати финал босқичида 24 нафар, жаҳон чемпионатида 48 нафар, клублар ўртасидаги жаҳон чемпионатида 32 нафар иштирокчи мавжуд. Ҳар бирида 36та жамоадан иборат еврокубоклар учун янги тизим, энг шиддатли ва рақобатбардош миллий турнирлар. Юқори профессионал савияда ўйнаган футболчилар йилига 80-90 та ўйин ўтказишга мажбур бўлишади, бу эса соғлиқ учун – ҳам жисмоний, ҳам руҳий жиҳатдан тўғридан-тўғри хавф туғдиради. Сурункали ғайритабиий стресс чарчоққа олиб келади, жароҳатларни қўзғатади, томоша сифатини пасайтиради, кўпинча карьерани йўқ қилади.

«Янги америкалик» Жанни Инфантино аслида ёлғиз. Унинг бошқа дўстлари йўқ, душманлари эса тишини қайрамоқда ва Швейцария адлия тизими 2025 йилда бўлиб ўтадиган ФИФАнинг навбатдаги сайлов конгрессигача янги қизиқарли фактларнинг «сизиб чиқишига» бемалол ишонади. Инфантино ўз нутқларидан бирида унинг ташкилоти дунёга ҳис-туйғуларни бахш этади, деганида мутлақо ҳақ эди. Ҳақиқатан ҳам, ФИФА президенти амалга ошираётган ишлар атрофида ҳиссиётлар етиб ортади.